طالبان چې په ۲۰۲۱ کال کې یو ځل بیا د ترهګرۍ او تبلیغاتو له لارې واک ته ورسېدل، له لومړۍ ورځې د مشروعیت نشتوالي او عامه کرکې سره مخ شول. خو له پاکستان سره کړکېچ دوی ته استثنایي فرصت په ګوتو ورکړ چې د عامه کرکې فشار کم او ځانونه ددې خاورې د ساتونکو په توګه وړاندې کړي.
د دوشنبې په ورځ، د دغه هېواد د کورنیو چارو وزیرې شبانه محمود د برتانیا په پارلمان کې یو پلان روښانه کړ چې په تیرو اتیا کلونو کې په انګلستان کې د کډوالو سره تر ټولو سخت چلند پکې شامل دی.
د کارګر ګوند یو شمیر رایه ورکوونکو تیر کال په دې تمه رایې وکارولې چې د یوه داسې ګوند لپاره رایه ورکوي چې کډوال به په ټولنه کې د ویش د سرچینې په توګه انځور کړي، او کډوال به مجبور کړي چې د دایمي استوګنې او ثبات لپاره ۲۰ کاله انتظار وکړي، برېتانیا ته د منل شویو کډوالو د کورنیو د غړو د راتلو مخه ونیسي، کډوال مجبور کړي چې کله یې په هېوادونو کې شرایط ښه شي باید بیرته ستانه شي، او که چېرې یې خپل هېوادونه له منلو ډډه وکړي نو د هغه هېواد وګړو ته به د ویزو ورکړه بنده کړي، او حتا چې بریتانیا به د بشري حقونو په مکلفیتونو بیاکتنه وکړي ترڅو د کډوالو شړل اسانه کړي.
پر دغه پلان نیوکه کوونکي وايي چې ۲۰کلن انتظار نه یوازې کډوال په ناڅرګند حالت کې پریږدي، بلکې د کوربه ټولنو سره د دوی د یوځای کیدو چانس هم کموي او د کډوالو مخه نیسي چې هغه ثبات ترلاسه کړي چې په ټولنه کې یوځای کیدو ته اړتیا لري.
شبانه محمود، چې پخپله د پاکستاني کډوال مور او پلار څخه زیږیدلې ده، د دې ځانګړتیا څخه د خپلو کډوالۍ ضد پالیسیو د توجیه کولو لپاره کار اخلي.
له دې وړاندې د کورنیو چارو دوو پخوانیو وزیرانو، سویلا بریورمن او پریتي پټیل، هم د خپلو والدینو د کډوالۍ شالید څخه د خپلو کډوالۍ ضد پالیسیو د توجیه کولو لپاره ګټه پورته کوله. خو دا دوه وزیران د محافظه کار ګوند څخه وو او د دې ګوند د تر ټولو ښي اړخي څانګې پورې تړاو درلود، په داسې حال کې چې میرمن محمود د کیڼ اړخي کارګر ګوند غړې ده.
د پرون او نن کارګر ګوند
د برېتانیا پېژندل شوې محافظه کار سیاستوال او لومړی وزیر وینسټن چرچل د دوهمې نړیوالې جګړې په وروستیو اونیو کې عمومي ټاکنې ترسره کړې، د جګړې په بریاوو کې د خپلو لاسته راوړنو څخه خوښ وو، هیله یې درلوده چې د خلکو په اکثریت رایو سره به لومړی وزیر وټاکل شي؛ ځکه چې واک ته د هغه رسیدل د ګوند داخلي ټاکنو پایله وه او د رایه ورکوونکو څخه یې ملي واک نه درلود.
د فاشیزم او نازیزم څخه د اروپا او نړۍ په ژغورلو کې مرسته کول د برتانوي رایه ورکوونکو لپاره کافي دلیل نه و چې چرچل په لسم نمبر کې وساتي. د هغه په مشرۍ محافظه کار ګوند د ۱۹۴۵کال په عمومي ټاکنو کې له سختې ماتې سره مخ شو، ۱۹۷څوکۍ یې له لاسه ورکړې.
د جګړې څخه ستړې برېتانیا تازه ساه او بنسټیز بدلون ته اړتیا درلوده، او خلکو د کلیمینټ اټلي په مشرۍ کارګر ګوند ته رایه ورکړه.
اټلي، د کیڼ اړخي کارګر ګوند په مشرۍ، د برتانیا څېره بدله کړه. هغه یو چوپړ وړاندې کوونکی دولت معرفي کړ، لوی صنعتونه یې ملي کړل او د این ایچ ایس په نوم روغتیایي سیستم یې تاسیس کړ، چې له هغه وخت راهیسې یو ملي میراث ګرځیدلی چې هیڅ ښي اړخی لومړی وزیر، حتا مارګریټ تاچر چې په اوسپنیزه مېرمن مشهوره وه هم لاسوهنه نه ده پکې کړې.
د اټلي سوسیالیستي او د کډوالۍ پالیسۍ په راتلونکو لسیزو کې د کارګر ګوند د کار بنسټ شو.
د کلیمینټ اټلي کارګر حکومت، د بریتانیا د بیارغونې او د هیواد د اقتصاد د څرخونو د حرکت لپاره، په لویه کچه د کارابین او هند برصغیر څخه د کډوالو راوستل پیل کړل.
کډوالۍ د بریتانیا څېره بدله کړه، د اقتصاد څرخونه یې وګرځول، د خلکو ژوند یې بدل کړ او حتا د خلکو دسترخوان او خوړو ته یې یو بل خوند ورکړ. دا بدلون ممکن د هرچا لپاره خوندور نه وي یا هرڅوک ممکن په خپل میز کې دا مختلف خوند خوښ نه کړي؛ مګر په وروستیو لسیزو کې لږ شمیر لوی سیاستوال چې د انګلستان د اصلي ګوندونو په سر کې وو د کډوالۍ مثبت اغیز ردوي.
په هرصورت، اوس، کډوالي د دې ټاپو د حکومتونو او سیاستوالو لپاره اغزی ګرځیدلی دی. په برتانیا کې د ښي اړخو ګوندونه، لکه د نورو اروپایي هیوادونو په څیر، د هیواد ټولې ستونزې د کډوالۍ له سترګو ګوري؛ او د کډوالۍ د دې پدیدې د بدنامولو لپاره، دوی خلکو ته هغه کښتۍ ښیې چې له افریقا او منځني ختیځ څخه د جګړې او اقتصادي ګډوډۍ څخه تښتیدلي خلک د بریتانیا سویلي ساحل ته راوړي.
په سیاسي معاملو کې، لږ خلک دا حقیقت په پام کې نیسي چې بریتانیا تر یوې پیړۍ دمخه د نړۍ له نیمایي څخه پر ډیرې برخې باندې واکمني کړې وه او په مختلفو افریقایي او اسیایی هیوادونو او حتا لاتینې امریکا کې یې خپلې درندې نښې پریښودې دي. هغه کسان چې د انګلیسي ژبې له امله دا هیواد د کډوالۍ لپاره غوره کوي، ډیری یې له هغو ځایونو څخه راځي چې په تیرو وختونو کې د لویې بریتانیا مستعمرې وې؛ لکه څنګه چې د هسپانیا او فرانسې د پخوانیو مستعمرو خلک ډیری وختونه دا دوه هیوادونه د کډوالۍ لپاره غوره کوي.
د بي بریکزیټ
د ۲۰۱۰لسیزې په نیمایي کې، ښي اړخو ګوندونو د بریتانیا حکومت دې ته اړ کړ چې د اروپایي اتحادیې څخه د وتلو په اړه د ټولپوښتنې په ترسره کولو سره خپله پښه په تبرګي ووهي،لکه څنګه چې یې مخالفینو ویلي وو.
هغه وخت ډیویډ کامرون د بریتانیا لومړی وزیر و، چې د مرکزي ښي اړخي محافظه کار ګوند څخه و، هغه ویره درلوده چې د پارلمان دننه به د هغه د ګوند غړي د نایجل فاریج په مشرۍ د افراطي یوکیپ ګوند غیږې ته ولوېږي، نو هغه پریکړه وکړه چې د دې ګوند په لاسونو لوبه وکړي او ژمنه یې وکړه چې که هغه د ۲۰۱۴کال ټاکنې وګټلې، نو هغه به په اروپایي اتحادیې کې د خپل هیواد د برخلیک په اړه یوه ټولپوښتنه وکړي.
دې ژمنې کار وکړ، او د هغه ګوند د ۲۰۱۴کال ټاکنې په لوی توپیر سره وګټلې. ښاغلي کامرون خپله ژمنه پوره کړه او په ۲۰۱۶کال کې یې ټولپوښتنه وکړه، که څه هم هغه پخپله نه غوښتل چې له اروپايي اتحادیې څخه ووځي. خو ټولپوښتنه ترسره شوه، او بریتانیا د اروپایي اتحادیې څخه د وتلو لپاره په خورا لوی توپیر سره رایه ورکړه (۵۲سلنه څخه تر ۴۸سلنه پورې). ښاغلي کامرون استعفا ورکړه، او د بریګزیټ په نوم یوه شخړه پیل شوه.
د بوریس جانسن د دورې په جریان کې بریګزیت بشپړ شو، او بریتانیا، د اروپایي ټولنې څخه په وتلو سره، د اتحادیې د ۲۷غړو هیوادونو ترمنځ د ازاد تګ راتګ په مخنیوي کې بریالی شوه. مګر د سمندر له لارې غیرقانوني کډوالي، چې اوس داسې یوې مرحلې ته رسیدلې چې د کارګر ګوند د ښي اړخو ګوندونو څخه توپیر نه لري،داد بریګزیت یوه پایله وه.
د بریګزیت وروسته بریتانیا نه یوازې د اروپايي اتحادیې د کډوالۍ ډیټابیس ته لاسرسی له لاسه ورکړ، بلکې د ډوبلین تړون څخه هم ووتل. د دې تړون له مخې، کډوال هغه لومړني اروپايي هیواد ته راستنیږي چې دوی ورننوځي.
د بریګزیت ډیری منتقدین په دې باور دي چې د اروپايي اتحادیې پریښودل د انګلستان د ډیری اقتصادي ستونزو سرچینه وه، او نظر پوښتنې ښیې چې د هیواد اکثریت خلک اوس په دې باور دي چې د نړۍ ترټولو لویې سیاسي او اقتصادي اتحادیې پریښودل سمه پریکړه نه وه. مګر بریګزیت اوس تاریخ دی، او ډیری یې غوره ګڼي چې نور د دې په اړه خبرې ونه کړي، حتا په ټوکه یې «بې کلمه»بولي.
مګر لکه څنګه چې بریګزیت د شاوخوا اتو کلونو په اوږدو کې محافظه کار ګوند او د هغې پنځه لومړي وزیران ناکام کړل، د دې وتلو جادو به د کارګر ګوند بې برخې نه پریږدي.
د هیواد د ټولو ستونزو پړه په کډوالو اچول، د کارګر ګوند د اساسي اصولو پریښودل، او د ښي اړخو په جال کې راګېرېدل به د اوسني واکمن ګوند د عادي رایه ورکوونکو لپاره ګران نه وي. بلکې، دا به د دوی دودیزه رایه ورکوونکي مایوسه کړي او د کارګر ګوند د مشهور بنسټ د ویش په پایله کې به ښي اړخو ته واک ورکړي.
د بې کنټروله کډوالۍ ستونزه
د احصایو له مخې، په انګلستان کې د خالصې کډوالۍ د هغو خلکو شمیر چې هیواد ته ننوځي د وتونکو خلکو په پرتله په کال کې له ۹۰۰ زره څخه ډیر دی. که چیرې دا همداسې دوام ومومي، نو هر کال به د انګلستان نفوس ته نږدې یو ملیون خلک اضافه شي، په داسې حال کې چې د عامه خدماتو ظرفیت، د روغتیا او تعلیم په شمول به په ورته مقدار کې وده ونه کړي.
بله ستونزه بې کنټروله کډوالي ده. منتقدین وايي هغه کسان چې د سمندر له لارې انګلستان ته ننوځي د قانوني فلټرونو څخه نه دي تیر شوي او دا معلومه نه ده چې دوی له کوم ځای څخه راغلي او دوی کولی شي په هیواد کې هر څه وکړي. ډیری یې د اوږدې مودې لپاره په هوټلونو کې هم ساتل کیږي، چې په مالیه ورکوونکو باندې دروند لګښت راولي.
که څه هم ډیری کډوال او پناه غوښتونکي د ډیر کار موندلو لپاره لویو ښارونو ته ځي، د کډوالۍ مخالفت په کوچنیو ښارونو او کلیوالي سیمو کې ډیر څرګند دی.
احصایې د دې ادعا ملاتړ نه کوي چې کډوال د دوی د نفوس په پرتله ډیر جرمونه کوي، مګر د دوی جرم ډیر څرګند دی او ډیر حساسیت رامینځته کوي. د کډوالو د جرم خبرونه ځینې وختونه د هوټلونو مخې ته چېرته چې دا کډوال اوسېږي د نه کنټرولیدونکې بلوا لامل کېږي.
د بې کنټروله کډوالۍ مساله، هغه کښتۍ چې غیرقانوني کډوال بریتانیا ته راوړي او په ځینو مواردو کې د دوی ژوند په خطر کې اچوي، د سمندر له لارې د انسانانو د قاچاق زیاتوالي سره، نه یوازې د ښي اړخو او کډوالۍ ضد ګوندونو شهرت زیات کړی، بلکې د محافظه کارانو او کارګر په څیر اصلي ګوندونه یې هم اړ کړي دي چې په اصولو کې د کډوالۍ سره کومه ستونزه نه لري، او همداشان یې د ښي اړخو او کډوالۍ ضد خبرو اترو غوره کولو ته اړ کړي، په دې هیله چې د کډوالۍ ضد بیرغ په پورته کولو سره، دوی به د ښي اړخي ګوندونه بې وسلې کړي.
د دې رواني حالت اصلي ځانګړتیاوې په درېیو ټکو کې لنډېدای شي:
په افغانستان کې د طالبانو تر واک لاندې یو شمېر خلک د شدید فشار، وېرې او محدودو انتخابونو له امله د دې رواني حالت نښو ته نږدې کېږي او یوه ډله خلک تر دغه رواني فشار لاندې راغلي دي.
دغه خلک فکر کوي چې که دفاع ونه کړي، ښايي پر دوی حاکم شوی لوری ورسره سخت چلند وکړي او د دوی مخالفت به ګټور ونهګرځي.
سټاکهولم سنډروم: د ذهن یو دفاعي میکانیزم
سټاکهولم سنډروم یوازې د قرباني د کمزوري یا ضعیف شخصیت نښه نه ده، بلکې د انسان د روان د ژغورنې یو دفاعي میکانیزم دی. کله چې څوک د اوږدمهاله جبر، وېرې او اقتصادي یا ټولنیزو محدودیتونو لاندې ژوند کوي، ذهن د ژوندي پاتې کېدو لپاره له "ظالم سره د نږدې کېدو" یوه لار غوره کوي.
په افغانستان کې دا د خلکو د رواني دفاع یوه بڼه ده، ځکه د طالبانو سخت قوانین، شکنجه، نیونې، د بیان او تحصیل محدودیتونه او اقتصادي فشار خلک دې ته اړوي چې خپل مقاومت له منځه یوسي او د زغم یا ان عاطفي تطبیق حالت غوره کړي.
۱. د وېرې فرهنګ او جبر
طالبان د وېرې او جبر د یوې ثابتې فضا جوړولو لپاره څو مهم میکانیزمونه کاروي:
په داسې چاپېریال کې ذهن د دې لپاره چې ځان خوندي وساتي، د ظالم د کړنو منل او ان توجیه کول زده کوي او همدا ده، چې په عامه شعور کې سټاکهولم سنډروم ځای پر ځای کېږي.
۲. د طالبانو تبلیغاتي جګړه
طالبان یوازې په جبر بسنه نه کوي؛ دوی د ذهني تطبیق او عاطفي تړاو لپاره تبلیغات هم کوي:
څېړنو ښودلې ده، چې دا تبلیغاتي فضا د خلکو ذهن کې د سټاکهولم سنډروم د رامنځته کېدو لپاره یوه غوره زمینه برابروي.
۳. د مجبوریت دفاع
ځینې افغانان د طالبانو محدودیتونه او ظلم د "ژوندي پاتې کېدو" یوه وسیله ګڼي. دوی په بېلابېلو مفاهیمو خپلې انساني غوښتنې کنټرولوي. د بېلګې په توګه وايي: «موږ نور انتخاب نه لرو، دا لږ تر لږه امنیت دی.» "د طالب بدیل نشته". دوی د طالبانو د کړنو توجیه کول یوازې د خپل رواني فشار د کمولو لپاره کاروي.
دا رواني حالت د ذهن د دفاعي میکانیزم ښکاره مثال دی، چې قرباني د ظالم ملاتړ د دې لپاره نه کوي، چې دی یې خوښ دی، بلکې ملاتړ د دې لپاره دی چې بل اسان انتخاب نه لري.
۴. د اختیاري ملاتړ احساس
ځینې خلک بیا تېر له اوس سره پرتله کوي او د طالبانو د واکمنۍ د محدودو ښهګټو (لکه لږ امنیت، د فساد مخنیوی) د ملاتړ د دلیل په توګه یادوي، خو نږدې تاریخ یې هېر دی چې د دې ټولو اصل عامل څوک و؟
دا حالت د سټاکهولم سنډروم یوه څرګنده نښه ده، چې پرې اخته شوی خپله نږدې حافظه هم په اختیاري بڼه له یاده باسي او اوسنی جبر توجیه کوي. دلته هم قرباني د خپل ژوند د ژغورنې لپاره له ظالم سره تړاو پیدا کوي.
د سټاکهولم سنډروم خطرونه
که څه هم سټاکهولم سنډروم یوه رواني ناروغي ده او په نږدې وخت کې یې زیان نه شي حس کېدلی، خو په اوږدمهال کې په ټولییز ډول د ناورینونو زېږېدونکی حالت دی، چې پرې اخته شوی انسان پرې نه پوهېږي.
دا ناروغي لاندې پایلې لري:
که چېرې ټوله ټولنه له دې حالت سره عادت شي، نو د افغانستان راتلونکي نسلونه د ټولنیز، سیاسي او فکري ظلم لاندې پاتې کېدای شي.
یوې بلې مسلې چې د سټاکهولم سنډروم د رامنځته کېدو لپاره زمینه برابره کړې، هغه د جمهوري دولت له سقوط وروسته د نږدې اتو میلیونو افغانانو له هېواده وتل وو. په افغانستان کې پاتې خلک دا فکر کوي، چې له هېواده وتل بدلون تضمینوي او په هېواد کې دننه مخالفت ناشونی دی، ځکه خو پر دوی پخواني حاکمان له هېواد څخه ووتل.
د ننني افغانستان په ایینه کې دا چې افغاني ټولنه له سټاکهولم سنډروم ساتل شوې او که پرې قصدي اخته شوې، د جمعي بحثونو د محور په توګه یې شرحه اړینه ده.
اړتیا ده، چې د افغانستان ځوان کهول د سټاکهولم سنډروم د رواني نښو په اړه پوهاوی ولري، د وېرې، فشار او تبلیغاتو پر وړاندې انتقادي فکر وساتي او خپل ځواک په ګډ ملي فکر، عدالت او د سیاسي مشارکت پراختیا ولګوي.
دا کار نه یوازې ټولییز رواني فشار کموي، بلکې د ملي یووالي او سیاسي ثبات لپاره هم حیاتي دی.
نو په افغانستان کې د طالبانو جبر، فشار او ټولنیز کنټرول د سټاکهولم سنډروم د رامنځته کېدو لپاره شرایط برابر کړي دي. خو دا حالت د خلکو قصور نه دی؛ دا یوازې د اوږدمهاله ظلم، وېرې او محدودیتونو پر وړاندې یو ذهني دفاعي میکانیزم دی.
افغانستان ته یوازې سیاسي او اقتصادي اصلاحات پکار نه دي، بلکې ذهني او رواني ازادۍ ته هم اړتیا ده، څو خلک په خپل ذهن ازاد شي او د ټولنیز او سیاسي بدلون امکان رامنځته شي.
موږ باید د ولسي یووالي، فکري ازادۍ او عدالت لپاره هڅې وکړو، ترڅو ملت له رواني، سیاسي او ټولنیزو محدودیتونو ازاد پاتې شو.
د طالبانو دویمه دوره چې د ۲۰۲۱ کال د اګسټ په ۱۵مه پیل شوه، بیا له پاکستان سره له ډېرې نېږدې دوستۍ شروع او اوس د ژور کړکېچ تر سیوري لاندې روانه ده.
لومړۍ واکمني (۱۹۹۶–۲۰۰۱): د سخت دریځۍ او نړۍوالې انزوا دوره
کله چې طالبانو د ۱۹۹۶ کال په سپټمبر کې کابل ونیو، دوی د "امنیت او شریعت" شعار پورته کړ او همدا لامل شو چې ګڼو عامو خلکو یې ملاتړ وکړ او طالبان یې د سولې پرښتې وبللې، خو ډېر ژر یې د سختو مذهبي تګلارو له امله د سیمهییزو او نړۍوالو مخالفتونو څپه راپورته کړه.
په دې موده کې طالبانو یوازې له درېیو هېوادونو — پاکستان، سعودي عربستان او اماراتو — سره رسمي او دوستانه اړیکې لرلې، نورو ټولو هېوادونو یې له رسمیت پېژندنې ډډه کوله.
افغانستان د نړۍوالې انزوا سربېره له ګڼو اقتصادي، سیاسي او سیمه ییزو کړکېچونو سره مخ شو او هم په کور دننه د احمد شاه مسعود په مشرۍ له مقاومت جبهې سره په جګړه واوښتل.
که څه هم د طالبانو لومړۍ دوره له اقتصادي او سیاسي اړخه په نړۍوال کچ له ډېر شدید منفي فکر سره مخ وه، خو په سیمه ییزه کچه یې له پاکستان پرته بل هېڅ ملګری نه لاره او له نورو نېږدې ګاونډیانو سره یې اړیکې ترینګلې وې.
له ایران سره کړکېچ
ایران د طالبانو له سني سخت دریځۍ سره مذهبي اختلاف درلود او د دوی حکومت یې په رسمیت ونه پېژند. طالبانو تر واکمنۍ لاندې د ۱۹۹۸ کال د مزار شریف پېښه، چې پکې د ایران نهه ډېپلوماتان ووژل شول، د دواړو هېوادونو ترمنځ د جګړې خطر زیات کړ.
له دغې پېښې وروسته اړیکې دومره ترینګلې شوې چې ایران د افغانستان پولې ته خپل نظامي تجهیزات هم انتقال کړي وو او نېږدې وه چې په مستقیمې جګړې لاس پورې کړي، خو په وروستیو شېبو کې یې پلان بدل او له مستقیمې جګړې یې د شمالي ټلوالې ملاتړ غوره وباله، چې دغه ملاتړ د طالبانو پر ضد جګړه لا اوږده او پېچلې کړه.
د ایران له خوا د سوداګریزو لارو تړل، د تېلو کمښت او د اقتصادي بندیزونو اغېزې د افغانستان اقتصاد لا پسې کمزوری کړ.
هند او د طالبانو لومړۍ دوره
د طالبانو په لومړۍ دورې کې د پاکستان او طالبانو اړیکې له بل هر چا غښتلې، نېږدې او د خوږو ملګرو په توګه تعبیرېدې او هند د طالبانو او پاکستان د نږدې اړیکو له امله جدي اندېښمن و، ځکه دا اړیکې د هند د امنیتي او سیمهییزو ګټو لپاره ګواښ ګڼل کېدې.
هند د شمالي ټلوالې مالي او لوجستیکي ملاتړ وکړ ترڅو د طالبانو نفوذ محدود کړي. دا ملاتړ د افغانستان په شمالي سیمو کې د طالبانو او شمالي ټلوالې ترمنځ د جګړې د دوام یو بل عامل و، چې هند د خپلو ستراتیژیکو اهدافو لپاره اړین ګاڼه.
له روسیې سره کړکېچ
روسیې د طالبانو پر وړاندې ځانګړې اندېښنه لرله، ځکه طالبانو د چچنیا یاغیانو فکري او لښکري ملاتړ کاوه، چې دغو یاغیان په روسیه کې د اسلامي افراطیت له امله ستونزې رامنځته کولې. روسیې د شمالي ټلوالې د ملاتړ ترڅنګ په منځنۍ اسیا کې خپل پوځي حضور زیات کړ ترڅو د طالبانو د نفوذ د خپرېدو مخه ونیسي.
همدارنګه، د روسیې د سرحدي امنیت د خوندي ساتلو لپاره پوځي تمرینونه ترسره شول او د استخباراتي معلوماتو تبادله د طالبانو پر ضد وکارول شوه.
د منځنۍ اسیا هېوادونه او طالبان
د منځنۍ اسیا هېوادونو، لکه تاجکستان، ازبکستان او ترکمنستان، د روسیې په مشوره د امنیتي تړونونو او ګډو پوځي تمرینونو له لارې هڅه وکړه چې د طالبانو مذهبي سخت دریځي او نفوذ محدود کړي.
د تاجکستان او افغانستان ترمنځ پولې د امنیتي ځواکونو له خوا کلکې ساتل کېدې، د شمال ټلوالې سیاسي دفترونه، کورونه او روزنیز مرکزونه په تاجکستان کې مستقر شول او د تاجکستان استخباراتو یوه ځانګړې برنامه پیل کړه چې د طالبانو له خوا د سیمهییزو ځوانانو د مذهبي توندلارۍ د جذب مخه ونیسي.
د دغو اقداماتو پایله دا شوه چې افغانستان له سیمهییزې سوداګرۍ، ټرانزیټ او اقتصادي همکارۍ محروم شو. د منځنۍ اسیا لارې چې د تیلو، ګاز او نورو سوداګریزو توکو د لیږد لپاره مهمې وې، وتړل شوې او د هند د ځینو اقتصادي پروژو لکه د انرژۍ د انتقال پروژې (TAPI) فعالیتونو ته هم زیان ورسید.
له امریکا سره کړکېچ او د واک پای
امریکا د ۱۹۹۸ کال د نایروبي او دارالسلام بریدونو وروسته له طالبانو غوښتل چې اسامه بن لادن وسپاري، خو طالبانو دا غوښتنه رد کړه.
له دې وروسته د طالبانو او واشنګټن اړیکې ترینګلې شوې او د سپټمبر ۱۱ (۲۰۰۱) بریدونو وروسته امریکا د نړۍوال ایتلاف په مشرۍ پر افغانستان برید وکړ.
دې جګړې په څو اوونیو کې طالبان له واکه وغورځول. په ۲۰۰۱ کال د نومبر په ۱۳مه، کابل سقوط وکړ او د ملا محمد عمر په مشرۍ د طالبانو لومړۍ واکمني پای ته ورسېده.
طالب مشران بیا د ختیځو غرنیو او قبایلي سیمو پر لور لاړل او د وزیرستان په ګډون، باجوړ، پېښور، اکوړي، کوېټه او بېلابېلو سیمو کې مېشت شول.
دویمه واکمني (۲۰۲۱–تر اوسه): له پاکستان سره کړکېچ
طالبان د ۲۰۲۱ کال د اګست په ۱۵مه د امریکا له وتلو وروسته یو ځل بیا کابل ته داخل شول او واک یې ترلاسه کړ.
خو دا ځل، د نړۍوالې انزوا پر ځای، د دوی اصلي کړکېچ د پاکستان سره دی، هغه هېواد چې د طالبانو د پخواني ملاتړ اصلي سرچینه ګڼل کېده.
که څه هم طالبان لا هم په نړۍوال کچ رسمیت نه لري او یوازې روسیې یې حکومت په رسمیت پېژندلی خو د سیمې له ګڼو هېوادونو سره غیر رسمي ډېپلوماتیکې اړیکې لري.
دا ځل طالبان د خپلو ټولو هغو پخوانیو دښمنانو سره دوستي لري، چې د کړکېچ یو ځانګړی تاریخ یې ورسره لاره؛ روسیې چې د طالبانو پر وړاندې یې د شمال ټلوالې مقاومت تمویل کړ له طالبانو سره رسمي اړیکې جوړې کړې دي.
له ایران سره هم د طالبانو د دویمې واکمنۍ په دویم کال اړیکې یو څه ترینګلې وې، د اوبو د وېش مساله یوه له جدي مسالو څخه وه، چې د دواړو لوریو له خوا توندې څرګندونې هم وشوې خو د دواړو خواوو اړیکې ډېرې ژر بېرته عادي شوې.
له تاجکستان پرته د منځنۍ اسیا له هېوادونو سره د طالبانو اړیکې تر ډېره سوداګریزې او نیمه رسمي ډېپلوماتیکې دي چې د طالبانو د حکومت له پیله تر اوسه په دغو اړیکو کې رغنده بدلون راغلی دی.
تاجکستان هم د ۲۰۲۵ کال په وروستیو کې له طالبانو سره د مستقیمو اړیکو یوه ننداره وړاندې کړه چې د جوړېدونکو اړیکو معنا لري.
پخوانۍ دورې ته په کتو دا ځل هند هم له طالبانو سره کاملاً دوستانه اړیکې جوړې کړې چې نښې یې په ۲۰۲۵ کال کې راڅرګندې شوې.
دا ملګرتیا د پاکستان لپاره د اندېښنې سبب شوې او پاکستان فکر کوي چې هند غواړي دوی په افغانستان کې مصروف وساتي.
یوازینی هېواد چې د طالبانو د حکومت په پیل کې د طالبانو نېږدې دوست مګر وروسته له څلورو کلونو دښمن یادیږي پاکستان دی.
په افغانستان کې د جمهوري دولت له سقوط وروسته په پاکستان کې د ټي ټي پي په فعالیتونو کې د پام وړ بدلون راغلی دی او دغې چارې پاکستان اندېښمن کړی دی.
اسلاماباد له طالبانو غواړي چې د “تحریک طالبان پاکستان (TTP)” پر ضد اقدام وکړي، خو طالبان دا ډله د پاکستان داخلي مساله ګڼي او د دواړو خواوو ترمنځ د اعتماد کچه د پام وړ راټیټه شوې ده.
د پاکستان لهخوا د سوداګرۍ، ټرانزیټ او وېزې محدودیتونه زیات شوي، بل خوا طالبانو هم له پاکستان سره د سوداګرۍ د لغوه کولو اعلان کړی.
په ورته وخت کې د نړۍوالو مرستو کمښت او د بانکي نظام محدودیتونه د اقتصادي رکود بڼه نیولې ده.
همدارنګه د سرحدي نښتو شمېر زیات شوی، د دواړو لوریو وسله وال ځواکونه یو پر بل بریدونه کوي. پاکستان پر کابل هم بمباري وکړه او په پکتیکا او خوست کې یې هم یو شمېر سیمې په نښه کړې.
د ټي ټي پي فعالیتونه د پاکستان امنیت ته جدي ګواښ ګرځېدلی، خو طالبان وايي دا ډله د هغوی له کنټروله بهر ده.
د دې کړکېچ دوام د سیمې د امنیت لپاره یوه نوې ستونزه بلل کېږي.
پرتلنه
لومړۍ دوره کې طالبان له ایران، هند، روسیې او امریکا سره په کړکېچ اخته وو او له نړۍوالې انزوا سره مخ شول.
په دویمه دوره کې سره له دې چې طالبان د ډېپلوماسۍ هڅې کوي، روسیې د دوی دولت په رسمیت پېژندلی، خو له پاکستان سره شخړه د سیمې د ثبات لپاره لوی خطر ګرځېدلې ده.
په لومړۍ واکمنۍ کې د القاعده ملاتړ د نړۍوال یرغل لامل شو، خو اوس طالبان هڅه کوي له نړۍوالو ترهګرو ډلو فاصله وښيي، سره له دې، د داعش خراسان څانګې فعالیتونه لا هم د نړۍوالو اندېښنې زیاتوي.
د طالبانو دواړه واکمنۍ د افغانستان او سیمې لپاره له ژورو سیاسي او امنیتي کړکېچونو ډکې وې.
په لومړۍ دوره کې د مذهبي سخت دریځۍ او نړۍوال انزوا لامل د واک سقوط شو او په دویمه دوره کې د پاکستان سره کړکېچ، اقتصادي فشارونه او نړۍواله بېباوري د طالبانو لپاره سترې ننګونې جوړې کړې دي.
که طالبان د خپل سیاست په لار کې بنسټیز بدلون را نه ولي، د دویمې واکمنۍ برخلیک هم د لومړۍ دورې په څېر د انزوا او احتمالي سقوط پر لور تللی شي.
په عین حال کې، د هغو کسانو یوه ډله چې په سیاسي ادبیاتو کې «ګټور احمقان»بلل کیږي د طالبانو د تبلیغاتي پیغامونو لېږدوونکي شوي دي. دا خلک په ناپوهۍ کې طالبي روایت ته چوپړ کوي او د دې ډلې د سپیناوي لپاره فعالیت کوي.
دا هغه کسان دي چې ډیری برخه یې په لویدیځو هیوادونو، متحده ایالاتو، انګلستان او اروپا کې ژوند کوي، او د پاکستان سره په جګړه کې یې د طالبانو د سایبر ځواک د یوې برخې په توګه کار کاوه.
دا په داسې حال کې ده چې د طالبانو د مخابراتو وزارت د فیسبوک، انسټاګرام او ایکس په څیر پلیټ فارمونو کې ځینې منځپانګې فلټر کوي، خو د دې ډلې د رسنیو فعالین په همغږي او سیستماتیک ډول په خواله رسنیو کې انلاین وي. تر څو داسې اوازې او انګېزې رامینځته کړي چې د ملي عزت، ملي حاکمیت، ځمکنۍ بشپړتیا او ورته ارزښتونو تر نوم لاندې دا ګټور احمقان له ځان سره یو ځای کړي.
په سیاست کې د «ګټور احمق»یا «ګټور ناپوه»اصطلاح هغو کسانو ته کارول کېږي چې په ناپوهۍ سره د یوې ډلې لپاره پرته له هغې چې پوه شي تر شا یې څه موخې دي په تبلیغاتي ډول عمل کوي. دا اصطلاح په لومړی ځل لینن ته منسوب شوه، چې هغه به په لویدیځ کې د هغو لیکوالانو او مفکرینو لپاره کاروله چې د شوروي اتحاد ستاینه به یې کړله.
راپورونه ښیي چې د طالبانو وزارتونه، په ځانګړې توګه د دفاع، کورنیو چارو او استخباراتو ریاستونو، د پروپاګند او اعلاناتو لپاره پراخې انټرنېټي شبکې جوړې کړې دي.
دا شبکې ځانګړي موخې تعقیبوي،
په خواله رسنیو کې د طالبانو دا شبکې د ورځني وضعیت او تودو مسایلو پر اساس عمل کوي. هرکله چې د دې ډلې مخالفین کومه غونډه یا بیان ورکوي، دا تبلیغاتي ماشین په سیستماتیک ډول پر دوی برید کوي. د طالبانو او پاکستان ترمنځ په وروستي تاوتریخوالي کې د دوی رول تر بل هر وخت ډیر لیدل شوی دی.
دوی د طالبانو خبرې پیاوړې کوي او مخالفین د مستعار نومونو، قومي هویتونو، ژبو، یا حتی د ښځو د نومونو او عکسونو په کارولو سره په نښه کوي. دا بریدونه ډیری وختونه د سختو او غیر اخلاقي ادبیاتو سره مل وي.
په ځینو مواردو کې، طالبانو د بهرنیو چارواکو په نوم جعلي پیغامونه هم خپاره کړي دي، د مثال په ډول د تاجکستان د بهرنیو چارو وزیر په نوم د پیغام خپرول او حتی زلمی خلیلزاد هم یو ځل دغه جعلي کمپاین کې په نښه شوی و.
د اکتوبر په میاشت کې طالبانو پورې تړلو حسابونو د مصنوعي ځیرکتیا په کارولو سره یوه جعلي ویډیو خپره کړه، په ویډیو کې داسې ښکاریده چې د روسیې ولسمشر د پاکستان په وړاندې د طالبانو ملاتړ کوي. په کابل او اسلام اباد کې د روسیې سفارتونو دا ویډیو جعلي وبلله، خو دا اقدام د پاکستان د سیاسي فشار پر وړاندې د طالبانو د ستراتیژۍ یوه برخه وه.
له دې پیښو وروسته، د پاکستان حکومت له ایکس خواله رسنۍ څخه وغوښتل چې طالبانو پورې تړلي څو حسابونه وتړي.
د پاکستان سره له تاوتریخوالي وروسته طالبانو ټولنیزې رسنۍ د پاکستان په وړاندې د تبلیغاتي جګړې په ډګر بدلې کړې. طالبانو پورې تړلو پاڼو په کلکه د پاکستان ضد ملتپالنې احساساتو ته لمن ووهله. د دوی د ادبیاتو ملاتړ د پخواني حکومت سره تړلو ځینو چارواکو او شخصیتونو هم وکړ چې یو وخت یې د طالبانو د ملاتړ لپاره پر پاکستان سختې نیوکې کولې.
د طالبانو مشرانو هڅه وکړه چې د خپلو تندو او پاروونکو بیانونو او منظمو تبلیغاتو سره د پاکستان په وړاندې د خلکو غوسه راوپاروي. افغانان په تاریخي لحاظ د پاکستان په وړاندې حساس دي، ځکه چې په څو لسیزو کې په افغانستان کې د پاکستان د مداخلې پالیسۍ او د هند په څیر هیواد سره د سیمه ایزې سیالۍ له امله په ټولنه کې د پراخې بې باورۍ فضا او جګړه رامینځته کړې ده.
پاکستان ادعا کوي چې د افغانستان په خاوره کې دترهګرو ډلو پټنځایونه دي او د دوی مخالفین د طالبانو لخوا د چمتو شویو پټنځایونه کار اخلي. طالبانو هڅه وکړه چې د پاکستان سره جګړې ته تاریخي او ملي رنګ ورکړي او د ډیورنډ کرښې او د پاکستان د پخوانیو پالیسیو مسله روښانه کړي. طالبانو غوښتل وښيي چې دا کړکیچ د افغانستان او پاکستان ترمنځ دی، نه یوازې د دوی او پاکستان ترمنځ.
طالبانو هم په ایران د اسراییل د برید تبلیغاتي روایت په څېر هڅه وکړه چې وروستۍ شخړه په افغانستان باندې د پاکستان د برید په توګه انځور کړي ترڅو د پاکستان ضد احساساتو څخه ګټه پورته کړي.
په ورته وخت کې، د طالبانو د رسنیو فعالانو هڅه وکړه چې د پاکستان داخلي ویش روښانه کړي. د طالبانو یو شمیر ملګرو په اردو ژبه د پاکستاني ټولنې د ویش په اړه لیکل خپرول ترڅو دا ویشونه لوی ښکاره کړي.
طالبان د بهرني ګواښ په پرتله د داخلي مشروعیت له بحران څخه ډیر رنځېږي.د افغاني ټولنې نږدې ټولې طبقې د دې ډلې د پالیسیو مخالفت کوي، او همدارنګه طالبانو په تیرو څو کلونو کې د داخلي مشروعیت ترلاسه کولو لپاره هیڅ هڅه نه ده کړې.
پاکستان د طالبانو دا کمزوري پیژندلې او په دوامداره توګه یې د یو ټولشموله حکومت په جوړولو او د افغان وګړو د حقونو په درناوي ټینګار کړی دی. د نړیوال مشروعیت په ترلاسه کولو کې پاتې راتللو هم پر طالبانو فشار زیات کړی دی. په داسې چاپیریال کې د پاکستان ضد احساساتو ته لمن وهل د کورني ملاتړ ترلاسه کولو هڅه ده.
په کور دننه د بیان د ازادۍ ځپلو او په بهر کې د رواني جګړې لپاره د ورته پلیټ فارمونو کارول دا دوه ګونوالی ښیي چې طالبان د هویت په ژور بحران کې دي. هغه ډله چې یو وخت یې ډیری عصري وسایل د نه منلو وړ ګڼل اوس یې په ډیر مهارت سره د خپلې سیاسي بقا لپاره کاروي.
